การจำแนกประเภทของจิต

การจำแนกประเภทของจิต เพื่อดูจิตตนเอง และ จิตผู้อื่น

การศึกษาเรื่องประเภทของจิต เพื่อไว้ฝึกการดูจิต การฝึกดูจิตทำได้โดยการฝึกจิตตานุปัสสนานั่นเอง การดูจิตให้ดูที่จิตเรา เมื่อสติแก่กล้าแล้ว จะเกิดญาณหยั่งรู้สภาวะจิตอย่างดี สามารถหยั่งรู้จิตคนอื่นด้วย เพราะว่า สภาวะที่เกิดกับเรา มันก็เกิดกับคนอื่นเช่นกัน เมื่อเราพบเจอผู้คน ดูทีวี ดูข่าวสาร เราจะรู้ทันทีว่า คนไหนเป็นเช่นไร ดีจริงหรือ ดีไม่จริง

เจตสิก และ จิต 89 ดวง

ต่อไปนี้จะบอกวิธีการดูจิต ลำพังจิตนั้นย่อมมีลักษณะเป็นอันเดียว ไม่มีการปรุงแต่ง แต่ เมื่อมีธรรมะเข้ามาในใจ จะเรียกว่า เจตสิก จิตต่างๆนั้น จำแนก ได้ 89 ดวง ฉะนั้นควรทำความเข้าใจว่าเจตสิกประกอบด้วยอะไรบ้าง จะได้รู้ว่า บุคคลกำลังมีธรรมอะไร เข้าไปปรุงแต่งจิตอยู่

เจตสิกนั้นมี 3 ฝ่าย คือ

1 ฝ่ายที่เป็นสาธารณะ มี 13

2 ฝ่ายที่เป็นกุศล

3 ฝ่ายที่เป็นอกุศล

หมวดที่ 1 เจตสิกที่สาธารณะ มีอยู่ 7 คือ

1. ผัสสะ คือ อายตนะภายใน สัมผัสกับ อายตนะภายนอก โดยมี วิญญาณธาตุเป็นตัวรับรู้
2. เวทนา
3. สัญญา
4. เจตนา ความจงใจ
5. เอกัคคตา ความที่จิตมีอารมณ์เป็นหนึ่งเดียว
6. ชีวิตินทรีย์ อินทรีย์คือชีวิต
7. มนสิการ การกระทำไว้ในใจ

จิตของบุคคลทุกๆ คนจะปรากฏขี้นในทางกุศล อกุศล หรือ ในทางเป็นกลางๆ ก็จะต้องมีเจตสิกทั้ง 7 นี้ ประกอบอยู่ด้วยเสมอ เพราะฉะนั้น จึงเรียกว่าเจตสิกที่สาธารณะ คือ ทั่วไปแก่จิตทั้งหมด จะขอจำแนกแยกย่อยต่อไปดังนี้ ฝ่ายกุศลเจตสิกมี 25 อย่าง คือ

เจตสิกที่เป็นเบ็ดเตล็ดอีก 6 ได้แก่

8. วิตก
9. วิจาร
10. อธิโมกข์ ความตัดสินใจเชื่อลง
11. วิริยะ ความเพียร
12. ปีติ ความอิ่มใจ
13. ฉันทะ ความพอใจ

เหล่านี้มีแก่จิตบางดวง ทั้งกุศล และ อกุศล และอัพยากฤต รวมเป็น 13

หมวดที่ 2 เจตสิกที่เป็นฝ่ายกุศล มี 25

1. ศรัทธา ความเชื่อสิ่งที่ควรเชื่อ
2. สติ คนที่มีความ โลภ โกรธ หลง อยู่ เมื่อไร เมื่อนั้น ถือว่ากำลังขาดสติ เพราะว่ากำลังไปหลงยึดความ โลภ โกรธ หลงอยู่
3. หิริ
4. โอตตัปปะ
5. อโลภะ จิตที่มีความไม่โลภ
6. อโทสะ ความไม่โกรธ
7. ตัตรมัชฌัตตตา ความที่เป็นมัธยัสถ์คือเป็นกลางในเรื่องนั้น
8. กายปัสสัทธิ ความสงบในกาย
9. จิตตปัสสัทธิ ความสงบจิต
10. กายลหุตา ความเบากาย
11. จิตตลหุตา ความเบาจิต
12. กายมุทุตา ความอ่อนกาย
13. จิตตมุทุตา ความอ่อนแห่งจิต
14. กายกัมมัญญตา ความควรแก่การงานแห่งนามกาย
15. จิตตกัมมัญญตา
16. กายปาคุญญตา ความคล่องแคล่วแห่งกาย
17. จิตตปาคุญญตา ความคล่องแคล่วแห่งจิต
18. กายุชุกตา ความตรงแห่งกาย
19. จิตตุชุกตา ความตรงแห่งจิต
20. สัมมาวาจา จิตที่มีการพูดจา ชอบ
21. สัมมากัมมันตะ การงานชอบ
22. สัมมาอาชีวะ
23. อัปปมัญญา การแผ่จิตออกไปโดยไม่มีประมาณ คือ กรุณา กับ มุทิตา
24. ปัญญาอินทรีย์ อีกข้อหนึ่ง
25. โสภณเจตสิก คือเจตสิกที่งดงาม

หมวดที่ 3 ฝ่ายอกุศลเจตสิก มีดังต่อไปนี้

1 โมหะ จิตที่มีความหลง

2 อหิริกะ ความไม่มีละอายแก่บาป

3 อโนตตัปปะ ความไม่มีโอตตัปปะเกรงกลัวต่อความชั่ว

4 อุทธัจจะ ความฟุ้งซ่านแห่งจิต

5 โลภะ จิตที่มีความโลภ

6 มิจฉาทิฏฐิ จิตที่มีความเห็นผิด

7 มานะ จิตที่มีมานะ ถือตัว ดูหมิ่น

8 จิตที่ประกอบด้วยโทสะ หรือ ความโกรธ

9 อิสสา จิตที่ริษยา

10 มัจฉริยะ ความตระหนี่ ถี่เหนียว
11 อุทธัจจะ กุกกุจจะ ความฟุ้งซ่านรำคาญใจ

12 ถีนะ ความง่วงเหงา หาวนอน

13 มิทธะ ความเคลิบเคลิ้ม

14 วิจิกิจฉา ความเคลือบแคลงสงสัย รวมเป็น 14 จิตที่เป็นอกุศล

.

.

.

หมายเหตุ บทความนี้ยังเขียนไว้คาราคาซังอยู่ (Pending)